ADIPATEN Wirasaba. Esuk kang bening. Pedhut  tipis kang nambahi hawa adhem mlebu ing pendhapa kadipaten ngliwati saka guruning pen­dhapa tanpa uluk salam. Swara kluruke ayam alas keprungu nganti telenging dalem kadipaten, bisa njalari tentreming ati lan nam­bahi kekuwatan lan kesara­saning awak. Kadipaten kang mapan sapinggiring Kali Serayu katon adhem, ayem lan raharja.
Adipati Wirasaba Kyai Raden Adipati Tumenggung Wargahutama ya Raden Bagus Suwarga, lagi eca lenggah ing kursi goyang, sinambi ngunjuk lan dhahar nyamikan. Dene sang gar­wa Rara Srini, putrine Adi­pati Pasirluhur Banyak Galeh, lagi se­keca lenggah ing jubin jero sinambi astane ibut mbathik ing wangkringan.
Putra kakung kadipaten Wirasaba kang cacahe telu yaiku Raden Wiraku­suma, Raden Wargawijaya dalah Ra­den Wirayuda, lan mantu kakung kadi­paten siji Raden Jaka Kahiman, lagi gla­dhen keprajuritan, dikantheni para manggalaning kadipaten ing latar kang bawera. Ulahraga lan ulah yuda kang ditindakake saben esuk, banget migu­nani kagem kasarasaning dhiri lan sen­tosaning kadipaten. Merga wis ana unen-unen jroning raga kang sentosa dumunung jiwa kang sentosa. Jiwa lan raga kang sentosa bisa mahanani ne­gara kang uga rosa.
Ing pasar kadipaten kang reja, para bakul kang dodolan apadene para among tani kang teka ing pasar arep blanja padha katon padhang ulate. Iku tegese, rakyat ing kadipaten Wirasaba ke­cukupan kebutuhane sandhang lan pangan.
Pancen, kadipaten Wirasaba kang ana ing sukuning Gunung Slamet kuwi, mujudake kadipaten kang subur makmur.Para among tani lan bakul, tansah bisa golek urip lan penguripan kanthi lumintu, kaya milining banyu ing Kali Serayu kang anteng lan anyes nuju ing gisiking se­gara.
Nanging ing waliking tata raharjaning praja kadipaten, atine adipati Wargahutama ing dina-dina keri iki rada kurang jenjem. Marga putra wuragile Rara Su­kartiyah kang dadi mantune Demang To­ya­reka tansah mopo lan ora gelem kum­pul karo bojone. Alesan kang terus dikan­dhakake dening putrine, sepisan dhe­weke isih durung kepengin omah-omah. Kaping pindhone, bojone, ya putrane Ki Demang Toyareka kang jeneng Jaka Se­mangun utawa Mangun isih tunggal we­lat. Amarga demang Toyareka kuwi isih adhi tunggal weteng karo adipati War­gahutama. Padha-padha putrane Raden Jaka Tambangan ya Adipati Surahutama ing Wirasaba.
“Putriku cah ayu Rara Sukartiyah” kan­dhane Adipati Wargahutama nalika weruh kumlebate sang putri. “Reneya sedhela ndhuk, rama arep takon ma­rang sliramu”.
“Nun inggih rama, menapa ingkang badhe kanjeng rama ngendikakaken dhateng pun Sukartiyah”, putrine sang adipati mara.
“Ndhuk cah ayu, kenangapa kowe kok ndadak rewel dijodhokake karo kadangira Jaka Semangun ing Toya­reka?”.
“Inggih rama, sepindhah Sukarti­yah panci mboten remen kaliyan putra­nipun paman Demang Toyareka. Ka­ping kalih, kanjeng rama kaliyan Pa­man Toyareka menika tesih sedherek tunggal rama-ibu. Menika ateges Sukartiyah kalian Jaka Semangun tesih sedherek wali. Lha kok kanjeng rama tega njodhokaken kula kaliyan Ma­ngun. Mboten rama, senajan kados­pun­di Sukartiyah badhe mopo mboten saged nerasaken emah-emah punika”, kandhane Sukartiyah karo ngelapi eluhe sing terus tumetes saka pojok netrane.
“Ya wis nek ngono, lerema sawe­tara ana ing gandhokmu. Mengko yen pamanmu Toyareka utawa bojomu Ma­ngun teka rene, pun rama sing arep nemoni”, Kanjeng Adipati Wargahutama ngeneng-enengi putrine karo ngusap sirahe kanthi welas asih.
***
Kademangan Toyareka. Demang To­yareka Raden Jaka Suwarga sakjane adhik tunggal rama-biyung karo Bagus Suwarga ya Jaka Suwarga utawa Kyai Warghutama adipati Wirasaba. Padha-padha putrane Adipati Wirasaba Tumenggung Surahutama. Merga manggon lan dadi demang ing kademangan Toyareka, mula banjur kasebut demang Toyareka. Kadipaten Wirasaba karo Kademangan Toyareka, padha-padha mapan sisih lore kali Serayu. Ning antarane kademangan karo kadipaten dipisahake dening anake Kali Serayu, yaiku Kali Klawing.
Putrane Demang Toyareka, Jaka Se­ma­ngun kang wektu semana durung diwasa, dijodhokake karo putra putrine Adipati Wirasaba Rara Sukartiyah. Marga isih padha-padha durung diwasa, mula si­pate isih kawin gantung. Bareng wis padha-padha diwasane, Rara Sukartiyah malah mopo ora gelem nerusake anggone jejodhowan. Saliyane pancen ora dhemen merga nikah karo adhi, ana alesan liya sing kanjeng rama lan ibune ya Adipati War­gahutama ora ngerti. Sidane rara Su­kartiyah dadi randha kembang, wis dadi randha nanging durung tau kesenggol lan kagepok dening lananganing bojo.
“Bapa, kados pundi menika, Sukarti­yah enjing wau ical saking kamaripun, mbok menawi wangsul dhateng Wirasa­ba”, ujare Jaka Semangun marang kanjeng ramane Demang Toyareka.
“Sakjane mono kepriye Mangun? Apa sliramu ora bisa momong adhimu Sukarti­yah apa ana sebab liyane. Pun bapa arep takon marang sliramu, apa kowe wis kum­pul kaya dene wong bebojowan? Apa Su­kartiyah gelem ngladeni apa sing kok ka­repake?” takone Demang Toyareka ma­rang Mangun.
“Waleh-waleh menapa kanjeng bapa, kula dereng nate saresmi kaliyan Sukartiyah. Menapa malih kok saresmi, tilem setunggal ranjang kemawon dereng nate. Menawi kula njejeri tilem ing ranjang, Su­kartiyah lajeng mandhap tilem ing njubin. Mekaten ugi kosok wangsulipun, menawi kawula nusul tilem ing njubin, Sukartiyah tilem ing ranjang. Mekaten ugi menawi ku­la kapinujon sowan dhateng dalem ka­dipaten, Sukartiyah tansah ngglendhot ke­mawon kaliyan ibunipun utawi dhateng mbakyunipun Rara Kartimah ingkang sakjatosipun sampun dados garwanipun ka­kang Jaka Kahiman”, ujare Mangun.
“Ya srantekna sawetara, mengko nek wis ana dina sing becik aku arep sowan ma­rang wakmu ing Kademangan Wirasa­ba, perlu nakyinake marang kakang Wi­rasaba lan bojomu Sukartiyah”, ngendi­kane Demang Toyareka karo mesem.
***
Sawise Sultan Trenggana ing  Kasulta­nan Demak tilar donya, mas Karebet alias Jaka Tingkir kang dadi mantu Sultan Trenggana, jinunjung ngganteni mara sepuhe dadi Sultan Demak. Nanging Mas Karebet ora suwe jumeneng ratu ing Demak Bintara. Karebet utawa Jaka Tingkir kang banjur silih nama dadi Sultan Hadi­wijaya sawise disengkakake dadi ngalu­hur, mindhah kutharaja saka Demak Bin­tara menyang Pajang. Saka dhaerah pesi­sir menyang dhaerah tetanen ing tengah-tengah wilayah pareden.
Akeh alasan yagene nganti Sultan Ha­diwijaya mindhah kraton saka Demak menyang Pajang. Salah sijine yaiku akeh sedulur-sedulur, putra mantu lan krabat kasultanan Demak Bintara kang ora cocog karo Jaka Tingkir. Salah sijine yaiku Adi­pati Jipang Panolah Harya Penang­sang, kang nurut panemune pribadi, nduweni hak dadi Sultan Demak nggan­teni Sultan Trenggana kang puput yuswa.
Saliyane cengkiling lan gampang nesu, Jaka Tingkir uga sinebut dadi lela­nanging jagad, wong kang thukmis.  Yaiku seneng nggonjak wanita ayu, senajan wanita iku wis dadi bojoning liyan. Nanging wong-wong kang bojone direbut utawa dipundhut garwa dening Jaka Tingkir ora nana sing wani nduwa, amarga Jaka Tingkir pancen sinebut dadi wong kang sekti mandraguna.
Gandheng dadi ratu kang anyar, Sultan Hadiwijaya kepengin wawuh karo para adipati andhahane sing sinebar ing Nusajawa. Nanging akeh adipati sing so­wan lan atur bulubekti, mung Adipati Wi­rasaba Wargahutama kang durung nate katon sowan ing Pajang. Mula kanthi ati kang rada panas, Sultan Hadiwijaya  pren­tah marang tetungguling prajurit supaya marani lan nyowanake Adipati War­gahutama menyang Pajang. Sultan Hadiwijaya uga paring dawuh marang adipati Wirasaba kinen nganthi prawan ayu kang mengkone arep didadekake pe­nari bedhaya ing kraton Pajang.
“Kakang Tumenggung Surapati, ndika wis wanuh karo Adipati Wirasaba Warga­hutama. Dina iki tak jaluk gawemu, pa­ranana Adipati Wirasaba Kyai Warga­hutama kon sowan ing ngarsaningsun sacepete. Lan aja lali supaya nganthi uta­wa nyowanake prawan sunthi kanggo melu dadi penari bedhaya ing Kasultanan Pajang. Aja bali yen ora bareng karo Adipati Wirasaba” dhawuhe Sultan Pa­jang marang tetungguling prajurit kang kadhawuhan methuk Adipati Wargahu­tama ing Wirasaba.
“Nun inggih sendika Sinuhun, dinten menika ugi kawula dalah prajurit pilihan ingkang sampun dipun siagakaken ba­dhe bidhal dhateng Wirasaba. Nyuwun  donga lan pangestunipun kanjeng Sinu­wun”,  ujare Tumenggung Surapati kang dadi tetungguling prajurit karo nyembah manuhara.
“Mangkata saiki uga,” dhawuhe Sultan Hadiwijaya sereng.
***
Adipati Wirasaba Tumenggung War­gahutama kang diadhep para putra man­tu lagi judheg lan sedhih. Mikir putra-putrine kang wuragil marga terus rewel lan mopo emoh diterake menyang omahe maratuwane ing Toyareka.
“Menawi mboten kersa dipun teraken mbokmenawi ugi mboten perlu dipun peksa kyai, amargi menawi jejodhowan dipun peksa, wusananipun ugi kirang sae.  Menapa malih antawisipun gendhuk Sukartiyah kalian putra panjenengan pun Mangun sampun wanuh wiwit alit. Same­nika mangga dipun rembag kanthi sae, dos pundi mergi ingkang prayogi supa­dos kekalihipun saged pulih kados wingi uni. Kadidene kakang lan adhi ingkang setunggal eyang,” pamrayogane nyai Adipati Wargahutama.
“Lha kowe kabeh putra-putraku, ke­pri­ye panemumu tumrap adhimu Rara Sukartiyah”, Adipati Wirasaba nyoba njajagi atine para putra lan mantu.
“Kawula sarujuk kaliyan pemanggih­ipun kanjeng ibu. Leremna sawetawis ruwet rentengipun rayi kula pun Rara Sukartiyah”, ujare Jaka Kahiman makili para putra lan mantu.
“Yen ngono mula becik, ayo saiki bantu pun rama angeningake cipta, mu­ga - muga ruwet rentenging kadipaten lan kulawarga bisa rampung kanthi kalis ing sambekala”, Kyai Adipati Wargahutama ngajak anak lan mantu nenuwun marang Gusti Kang Murbeng Dumadi.
Srengengene munggah ing pucuking janur klapa, manuk-manuk kang golek pangan,wispadha ilang saka susuhe, mlayu lan peplayon ana ing sela-selaning wit-witan karo ngetokake swarane kang rame. Pasar kang cedhak karo pendhapa kabupaten kang kebeneran dina pasaran “Setu Paing” wis wiwit temawon. Sena­jan mengkono, Rara Sukartiah isih du­rung gelem tangi saka petunggone. Atine terus klisikan, kepriye carane supaya bisa luwar saka tangane Jaka Semangun sing pancen adhi tunggal kaki-nini.
Senajan dheweke ora nikah karo Ma­ngun, nanging ana ing ilining getih  am­bune isih padha, merga bapakne Mangun ya Demang Toyareka adhi tunggal bapa-biyung karo ramane ya Adipati Warga­hutama. Mula senajan kaya apa bae, Rara Sukartiah isih nganggep lan me­sakake karo Mangun. Ning gandheng ora tresna, tetep dheweke arep nulak yen nganti Mangun utawa Demang Toyareka arep marani menyang Wirasaba.
“Dhuh gusti, paringana kekiyatan ka­gem ngentas reruwet menika,” grenenge Rara Sukartiah, kang banjur keturon, se­najan srengenge wiskumleyang mlebu kamare liwat jendhela.